دانستنی های سرطان

«اینشتین با آن همه دبدبه و کبکبه فقط از 10 درصد ظرفیت مغزش استفاده کرد! » این جمله را من اولین بار از معلم فیزیک دبیرستانمان شنیدم. او تا می دید یک مسأله فیزیک، کل کلاس را انگشت به دهان کرده؛ این را می گفت و بعدش سری تکان می داد که معنایش این بود: «شما اگر از 1 درصد مغزتان هم استفاده می کردید، این مسأله به آسانی حل می شد. »

می گویند این آتش را ویلیام جیمز روشن کرده که سال 1908 در کتاب «ظرفی تهای انسانی » اش نوشته: «همه انسان ها در طول زندگی شان فقط از بخش اندکی از ظرفیتهای جسمی و ذهنیشان استفاده می کنند. » بعضیها هم این ماجرا را به انتشار خبر تحقیقات کارل لشلی نسبت می دهند. او در سال 1930 میلادی در اثنای یکی از تحقیقاتش متوجه شد وقتی حجم زیادی از مغز موش های آزمایشگاهی را تخریب می کند، موش ها باز هم قادرند چیزهای جدیدی یاد بگیرند. اما آیا می شود نتایج آزمایشات او بر روی موش ها را به انسان ها تعمیم داد؟
اگر این طور است، پس چرا تخریب بخش کوچکی از مغز انسان ها مثلا در جریان بیماریهایی نظیر سکته مغزی و پارکینسون، با عوارض مشهود و بعضا جبران ناپذیری همراه است؟ و مگر غیر از این است که جراحان مغز و اعصاب وقتی می خواهند توموری را از مغز خارج کنند، وسواس فوق العاده ای به خرج می دهند که نکند ناغافل به بافت سالم مغز آسیبی وارد کنند؟

حالا اینها به کنار. اصلا فرض کنیم که یک روزی، یک جایی، یک نفری، این حرف را زده. چرا این حرف، این قدر ماندگار و همه گیر شده؟ جملاتی از این دست شاید قرار است محرکی باشند به این معنا که اگر ما از ظرفیتهای بلااستفاده مغزمان استفاده کنیم، می توانیم کاری کنیم کارستان. اما این حرف یک معنای دیگر هم دارد و آن هم این که، ما با 10 درصد ظرفیت مغز هم کارمان راه می افتد و حداقلش این است که بشویم اینشتین! این در حالی است که 10 درصد وزن مغز ما می شود چیزی حدود 140 گرم، یعنی اندازه مغز یک گوسفند.

مغز انسان یکی از تفاوت های بارزش با کامپیوتر این است که شما اگر کامپیوتر را خاموش کنید، دست از کار می کشد اما هیچ وقت نمی توانید مغزتان را خاموش کنید. مغز شما حتی وقتی که شما خوابید و دارید استراحت می کنید، روشن است و دارد کار می کند. این را الکتروانسفالوگرافی به وضوح نشان می دهد. با این وجود، مطالعات متعددی از این حقیقت پرده برداشته اند که اگر محرک های کافی برای یک مدت طولانی به سیستم عصبی ما نرسد، ممکن است سیستم عصبی مان در پاسخگویی به محرک های مربوطه دچار مشکل شود. به بیان دیگر، اگر 90 درصد مغز ما واقعا برای یک مدت طولانی بلااستفاده یا کم کار بماند، احتمالا آن 10 درصد باقیمانده هم به مرور از بین می رود و به قول پزشکان، دژنره می شود.

اما بگذارید سوال اصلی این بحث را یک بار دیگر تکرار کنیم: چرا آن حرف غلط، این قدر ماندگار و همه گیر شده؟ به نظر می رسد کم اطلاعی عامه مردم درباره عملکرد مغز انسان، فقط یک روی این سکه باشد. روی دیگر این سکه همان چیزی است که خواص (در اینجا، پزشکان و به ویژه نورولوژیست ها) به آن اعتراف می کنند: «حجم نادانسته های ما درباره مغز انسان خیلی خیلی از حجم دانسته هایمان بیشتر است. »

مقایسه وزن مغز در گونه های مختلف جانوران
هر که وزنش بیش، مغزش بیشتر!
حیوانات بزرگ تر، همان طور که در جدول زیر می بینید، مغزشان بزرگ تر است اما این به معنای باهو شتر بودن شان در مقایسه با حیوانات کوچک تر نیست. به نظر می رسد این طبیعی است که عضلات نیرومند جانور عظیم الجثه ای مانند فیل، در مقایسه با عضلات گربه یا خرگوش، تحت کنترل مغز بزرگ تری باشد. قبول ندارید؟

مقایسه ساختار مغز در پرنده، قورباغه، خرگوش، گربه، میمون، شمپانزه و انسان
از مغز من تا مغز تو
در تصاویر زیر، به نظرمی رسد هر چه جانوران، متکامل تر می شوند کورتکس مغزشان دستخوش تغییرات بیشتری می شود. کورتکس مغز همان ناحیه ای است که در این تصاویر به رنگ قرمز مشخص شده است. هر چه به رده های متکامل تر جانوران نزدیکتر می شویم، می بینیم که کورتکس، بخش بزرگتری از مغز را به خودش اختصاص می دهد به نحوی که مثلا در شمپانزه و انسان، کورتکس بر روی مغز چین می خورد و شیارها و شکافهایی را به وجود می آورد. کورتکس مغز از چهار لوب تشکیل می شود و در بسیاری از عملکردهای مهم زندگی نظیر حافظه، ادراک، تکلم، تفکر و آگاهی نقش اساسی دارد.

آشنایی با لوبهای چهارگانه کورتکس
چهارخانه مغزی
پیش تر اشاره شد که کورتکس مغز از چهار لوب تشکیل می شود. این لوب های چهارگانه که به واسطه شکاف ها و شیارهای مغزی بر روی کورتکس مغز به وجود می آیند، در بسیاری از عملکردهای مهم زندگی نظیر حافظه، ادراک، تکلم، تفکر و آگاهی نقش دارند و همان طور که در تصاویر و جداول زیر می بینید، عبارتند از:
لوب فرونتال (پیشانی)، لوب پاریتال (آهیانه)، لوب تمپورال (گیجگاهی)، لوب اکسی پیتال (پس سری)

یک دنیا نورون در یک تکه مغز
واحد تشکیل دهنده مغز، اسمش نورون است. نورون یعنی سلول عصبی. مغز تقریبا از 100 میلیارد نورون تشکیل شده که این نورونها، شباهت ها و تفاوتهایی با سایر سلول های بدن دارند. شباهت هایی از این قبیل که: نورون ها هم مثل بقیه سلول های بدن یک غشای سلولی دارند که آن ها را در بر می گیرد، هسته ای دارند که محتوی ژن هاست و همچنین سیتوپلاسم دارند و میتوکندری و سایر اندامک های سلولی.
و اما تفاوت ها: سلول های عصبی یا نورونها شکل شان منحصر به فرد است، یعنی استطاله های مخصوصی دارند موسوم به دندریت و آکسون؛ که دندریت ها آورنده اطلاعات هستند و آکسون ها برنده اطلاعات. ضمنا نورون ها با همدیگر در تماسند، هم از طریق سیناپس ها (اتصالات بین سلولی) و هم از طریق نوروترانسمیترها (مواد شیمیایی مترشحه در پایانه های عصبی). سیناپس ها تعدادشان خیلی زیاد است، یعنی چیزی حدود 10 به توان 15 سیناپس در مغز وجود دارد، که می شود حدود نیم میلیارد سیناپس در هر میلی متر مکعب از مغز.

بیماری های عمده دستگاه عصبی، موارد و مخارج
تحقیقات جامعه متخصصان بیماری های مغز و اعصاب امریکا در سال 2005 نشان داد که 12 بیماری پرهزینه و شایع دستگاه عصبی به قرار زیرند:

چپی هستید یا راستی؟
شما چند مغز دارید؟ یکی یا دوتا؟ جوابش احتمالا برایتان آسان است؛ می گویید خب، همه یک مغز دارند. اما نیمکره های چپ و راست مغز انسان آنقدر مستقل و تعریف شده کار می کنند که استفاده از عباراتی مانند مغز چپ و مغز راست در میان نورولوژیست ها کاملا متداول و مرسوم است. ما دو نیمکره مغزی داریم که هر کدامشان انگار برای وظایف خاصی آماده و تربیت شده اند. این دو نیمکره توسط باند ضخیمی مشتمل بر 250 میلیون فیبر عصبی، موسوم به کورپوس کالوزوم، با هم در ارتباطند. نکته در اینجاست که در هر فردی، یکی از این دو نیمکره بر دیگری غالب است و اصطلاحاتی مانند راست مغز و چپ مغز هم از همین نکته ریشه می گیرند.

شما راست دست هستید یا چپ دست؟ 90 درصد مردم دنیا راست دست اند، یعنی ترجیح می دهند با دست راست شان بنویسند، غذا بخورند، توپ را پرتاب کنند و . آنهایی که می توانند از هر دو دست شان دقیقا به میزان مساوی و با کارآیی یکسان استفاده کنند، آنقدر نادرند که تقریبا می شود گفت 10 درصد بقیه آدمهای دنیا چپ دست اند؛ و نه فقط در مورد دست ها، که در مورد سایر اعضای بدن هم این حکم، صادق است. یعنی راست دست ها با گوش راستشان بهتر می شنوند، با چشم راستشان بهتر می بینند و . اما چرا بعضی ها راست دست می شوند و بعضی ها چپ دست؟ ثابت شده است که نیمکره راست مغز، حرکت عضلات سمت چپ بدن را کنترل می کند و نیمکره چپ مغز، حرکت عضلات سمت راست بدن را. نه فقط از نظر حرکتی، که از نظر حسی هم همین طور است؛ یعنی اطلاعات حسی نیمه راست بدن به نیمکره چپ مغز می رود و اطلاعات حسی نیمه چپ بدن به نیمکره راست مغز. با این حساب، عجیب نیست که وقتی به یک نیمکره مغز آسیبی می رسد، حرکات سمت مقابل بدن مختل می شود. مثلا بیمارانی که به دلیل اختلال خونرسانی در نیمکره چپ مغزشان دچار سکته مغزی می شوند، حرکات دست و پای راست شان مختل می شود.

در 95 درصد راست دستها، نیمه چپ مغز مسئول تکلم هم هست. حتی در 60 تا 70 درصد چپ دست ها هم همین طور است. در دهه های 60 و 70 میلادی دو دانشمند به نام های پول بروکا و کارل ورنیکه در تحقیقاتشان به این نکته پی بردند که افرادی که به نواحی خاصی از نیمکره چپ شان آسیبی وارد می شود، دچار مشکلات تکلمی می شدند؛ در حالی که بروز همین آسیب در همان ناحیه از نیمکره راست منجر به مشکلات تکلمی نمی شد. دو ناحیه از مغز که در امر تکلم، مهم شناخته شده اند؛ حالا مدت هاست که به اسم همان دو دانشمندی که این قضیه را کشف کردند، نامیده می شود: ورنیکه و بروکا.

مهم ترین اجزای تشکیل دهنده مغز

مغز زنان و مردان
آیا واقعا بین مغز زنان و مردان تفاوتی هست؟ مطالعات اولیه دانشمندان حاکی از این بود که مغز مردان از مغز زنان بزرگ تر است و از این یافته، نتیجه گیری شده بود که عملکر مغزی مردان نسبت به عملکر مغزی زنان برتری دارد. در حال حاضر اما اختلاف نظرهای فراوانی در این زمینه به چشم می خورد. مطالعاتی که تفاوتهای مغز مردان و زنان را هدف گرفته اند، عمدتا بر سه موضوع متمرکز شده اند: تفاوت در اندازه مغز، تفاوت در کورپوس کالوزوم و تفاوت در هیپوتالاموس.

الف) تفاوت در اندازه مغز
تقریبا تمام مطالعات نشان می دهد که در بدو تولد، مغز نوزاد پسر از مغز نوزاد دختر بزرگ تر است، چیزی بین 12 تا 20 درصد. اندازه دور سر نوزاد پسر نیز، به همین منوال، از اندازه دور سر نوزاد دختر بزرگ تر است. اما وقتی در همین سنین، اندازه مغز را با در نظر گرفتن وزن کلی بدن حساب می کنیم، می بینیم که تفاوت چندانی بین اندازه مغز نوزاد دختر و پسر باقی نمی ماند.
در بزرگسالان، وزن مغز مردان بین 11 تا 12 درصد از وزن مغز زنان بیشتر است و البته باید این را هم در نظر گرفت که معمولا وزن مردان از وزن زنان همسن خودشان بیشتر است. با این حساب، شاید اندازه خالص مغز معیار مناسبی برای سنجش عملکرد آن نباشد. در حقیقت، مطالعاتی که تفاوت های معناداری بین مغز زنان و مردان از نظر ساختاری قایل شده باشند، آنقدر ناچیزند که می شود گفت تفاوتهای ساختاری در نیمکره های مغزی را از نظر نورولوژیست ها باید نادیده گرفت.

ب) تفاوت در کورپوس کالوزوم
کورپوس کالوزم، راه اصلی ارتباط بین دو نیمکره چپ و راست مغز است. بعضی تحقیقات اولیه حاکی از آن بود که کورپوس کالوزوم در زنان، ساختار حجیم تر و متکامل تری دارد. این مطالعات حتی در نشریات عمومی نظیر مجله تایم (در 20 ژانویه 1992) و مجله نیوزویک (در 27 مارس 1995) نیز به چاپ رسید اما تحقیقات آتی نورولوژیست ها نشان داد که کوروپوس کالوزوم مردان و زنان نیز تفاوت معناداری با هم ندارد.

ج) تفاوت در هیپوتالاموس
به نظر می رسد هیپوتالاموس تنها نقطه ای باشد که در مغز مردان و زنان، تفاوت های معناداری نشان می دهد، به ویژه در دو قسمتش (ناحیه پره اپتیک و ناحیه سوپراکیاسماتیک). ناحیه پره اپتیک در مردان حجمش بیش از دو برابر حجم همین ناحیه در زنان است. تعداد سلول های این ناحیه در مردان نیز بیش از دو برابر تعداد سلولهای این ناحیه در زنان است. این تفاوت به طرز چشمگیری از سن 4 سالگی به بعد، بین دختران و پسران آشکار می شود، یعنی سلول های این ناحیه از 4 سالگی به بعد در دختران کاهش و در پسران افزایش می یابد. عملکرد دقیق این ناحیه اگر چه هنوز به درستی شناسایی نشده، اما احتمال می رود در دوست یابی و همسریابی مؤثر باشد.

ناحیه سوپراکیاسماتیک در هیپوتالاموس نیز مسئول تنظیم ریتم سیرکادین و عملکرد تناسلی است. تعداد سلول های این ناحیه و حجم این ناحیه در مردان و زنان تفاوتی ندارد اما شکل این ناحیه در مردان و زنان، متفاوت است: در مردان، کروی است و در زنان، کشیده. شاید تفاوتی که در شکل این ناحیه بین زنان و مردان وجود دارد باعث شود ارتباطات این ناحیه با سایر قسم تهای مغز تحت تأثیر قرار بگیرد.
به هر حال، به نظر می رسد تفاوتهای مغز زنان و مردان همچنان به مطالعات بیشتری نیازمند است تا بتواند تفاوت های رفتاری آنان را توجیه کند اما نورولوژیست ها معتقدند بسیاری از این تفاوت های رفتاری، از قبیل تفاوت در قدرت حافظه، بیش از آن که علل نوروآناتومیک داشته باشد، ریشه در تفاوت های فردی بین آدم ها دارد.

وقتی مغز پیر می شود
اگر سن سالمندی را بالای 65 سال فرض کنیم، باید اعتراف کنیم که طی 100 سال اخیر، جمعیت سالمندان دنیا به طرز چشمگیری افزایش یافته است. در کشور امریکا در سال 1900 سالمندان 4.1 درصد از جمعیت کل کشور را تشکیل می داده اند. این رقم در سال 1950 به 8.1 درصد رسیده و در سال 1995 به 12.8 درصد، بالغ شده است. پیش بینی می شود جمعیت سالمندان این کشور تا سال 2050 به 20 درصد جمعیت کل کشور برسد و این آمار، کم و بیش، در سایر نقاط دنیا نیز دیده می شود. این همان ضرورتی است که ایجاب می کند تغییرات مغز را در سنین سالمندی مورد مطالعه قرار بدهیم و بشناسیم.

سرفصل عمده ترین تغییراتی که در سنین سالمندی در مغز اتفاق می افتد، عبارتند از:
- بزرگ شدن بطن های مغزی (فضاهایی که مایع مغزی نخاعی در آن ها قرار می گیرد.)
- عریض شدن شیارهای سطح مغز
- کاهش وزن و حجم مغز
- اختلالات نورولوژیک از قبیل آلزایمر، پارکینسون، سکته مغزی و . 
- بروز نقایص حسی در حواس پنجگانه

هوای مغزتان را داشته باشید!
مهمترین توصیه هایی که برای پیشگیری از آسیب های مغزی در دوران سالمندی مطرح می شوند، از این قرارند:
1- تا می توانید در برنامه غذایی روزانه تان، سبزیجات و میوه های تازه بگنجانید. این مواد غذایی حاوی آنتی اکسیدان های متعددی هستند و تازه ترین مطالعات نیز نشان می دهد سالمندانی که در طول زندگی شان عادت به خوردن میوه ها و سبزیجات داشته اند 70 درصد کمتر از هم سن و سالانشان به آلزایمر دچار شده اند. متخصصان تغذیه توصیه می کنند برای پیشگیری از آلزایمر، روزانه بین 8 تا 10 سروینگ (هر سروینگ معادل نیم فنجان است) از این مواد غذایی مصرف شود.
2- متخصصان تغذیه می گویند مصرف افراطی گوشت، کافئین (قهوه)، سیگار و الکل منجر به تخلیه ذخایر انواع ویتامین ب در بدن می شود و بدون میزان کافی ویتامین های ب 6 و ب 12 و فولات نیز ما در معرض بیماری های متعددی هستیم نظیر آلزایمر، دمانس، پارکینسون، افسردگی، سکته مغزی و سایر بیماری های مغزی شایع در دوران سالمندی. پس، از افراط در مصرف این مواد غذایی پرهیز کنید و مصرف حبوبات، سبزیجات و میوه های تازه را افزایش دهید.
3- ریلکسیشن و سایر راهکارهای ذهنی و جسمی مقابله با استرس را یاد بگیرید و ورزش روزانه را فراموش نکنید.
4- مصرف چربی حیوانی را به حداقل برسانید و به جایش از روغن های سالم مانند روغن زیتون و روغن ماهی امگا سه استفاده کنید.
5- خوابتان را تنظیم کنید. سعی کنید هر روز در ساعت مشخصی بخوابید و در ساعت مشخصی از خواب بیدار شوید. برنامه مشخصی داشته باشید و هر روز لااقل بین 7 تا 8 ساعت بخوابید.
6- علاوه بر این که تحر کتان را بیشتر می کنید، از نرمش های فکری هم غافل نشوید: حل جدول، بازی شطرنج، مطالعه و .

اعصاب مغزی
اعصاب مغزی 12 جفت هستند و در سطح قدامی مغز دیده می شوند. بعضی از این اعصاب، اطلاعات را از ارگان های حسی بدن به مغز می آورند. بعضی دیگر از این اعصاب، عضلات بدن را کنترل می کنند و بعضی دیگر نیز با غدد و ارگان های داخلی بدن از قبیل قلب و ریه در تماس هستند. نام و عملکرد دوازده زوج عصب مغزی را می توانید در شکل و جدول زیر ببینید.

خانه مغز کجاست؟
مغز ما توسط استخوان های متعدد و محکمی که به هم متصل شده اند، احاطه و محافظت می شود. این محفظه، اسمش جمجمه است و از 8 تکه استخوانی تشکیل شده که عبارتند از: یک استخوان فرونتال (پیشانی)، یک استخوان اکسی پیتال (پس سری)، دو استخوان تمپورال (گیجگاهی)، دو استخوان پاریتال (آهیانه)، یک استخوان اسفنوئید و یک استخوان اتموئید. 14 استخوان دیگر در صورت و 3 استخوان کوچک هم در هر گوش هستند که به نوعی با این استخوان ها در تماسند. علاوه بر جمجمه، مغز ما توسط یک پوشش سه لایه ای به اسم مننژ نیز محافظت می شود. برخی از استخوان های فوق الذکر را در دو شکل زیر می بینید.

لایه های پوشاننده مغز
مغز پوش ها
لایه های مختلفی بین مغز ما و محیط بیرون وجود دارند که اولینش پوست سر (اسکالپ) است. در زیر پوست سر، یک جمجمه استخوانی محکم داریم و در زیر جمجمه هم لایه های مننژ. اسم مننژیت را لابد شنیده اید. مننژیت یعنی التهاب همین لایه های مننژ، همین لایه های محافظ مغز. مننژ سه لایه دارد: لایه بیرونی (سخت شامه)، لایه میانی (عنکبوتی) و لایه داخلی (نرم شامه)

اگر مغزتان را دوست دارید.
1- کمربندها را ببندید
در ماشین یا هواپیما، کمربند ایمنی به شما کمک می کند از ضربه مغزی احتمالی جلوگیری کنید. بد نیست بدانید که از لحاظ آماری، آسیب های مغزی هنگام رانندگی با موتور، شایعترین آسیب های مغزی در تصادفات به حساب می آیند، چیزی بین 37 تا 50 درصد.
2- کلاه بگذارید
هنگام رانندگی با موتور، اسکی و اسکیت سواری و یا موارد دیگری که خطر سقوط و ضربه مغزی وجود دارد، کلاه های ایمنی به شما کمک می کنند جلوی آسیبهای احتمالی را بگیرید. آمارها نشان می دهد در 62 درصد از مرگ هایی که به هنگام ورزش دوچرخه سواری اتفاق می افتد، ضربه مغزی به عنوان عامل اصلی مرگ و میر شناخته شده است.
3- دور مخدرها خط بکشید
در میان مواد مخدر، زیادند موادی که عملکرد مغزی را تحت تأثیر قرار می دهند و هیچ شکی هم در این موضوع نیست. اگر چه برخی آسیب های مغزی در برخی از مواد مخدر، قابل برگشت است اما در بیشتر مواقع، این عوارض واقعا جبران ناپذیر و غیر قابل برگشت اند.
4- مخاطرات ورزشی را بشناسید
این مورد عمدتا مربوط می شود به ورزش هایی نظیر مشت زنی، فوتبال و یا ورزش های رزمی. با این وجود، حتی ورزش هایی مانند کوهنوردی، اسب سواری، رانندگی و اسکی هم باید جدی گرفته شوند. همیشه باید مخاطرات ورزشی را که به آن مشغولید، خوب بشناسید و با تجهیزات و آمادگی بدنی کامل و با در نظر گرفتن تمام جوانب احتیاط، مشغول ورزش شوید. در ایالات متحده، طی دو سال گذشته 92763 مورد از مراجعات اورژانس مربوط به ورزش سوارکاری بوده که 18.9 درصد از این موارد به دلیل ضربه مغزی یا آسیب به سر و گردن سوارکار اتفاق افتاده است.
5- پیش از پریدن دقت کنید
شاید به نظرتان خنده دار بیاید ولی زیاد اتفاق افتاده که بعضی ها شیرجه رفته اند توی استخر بدون آب یا استخری که عمق آبش خیلی کم بوده و دردسرساز شده است. در امریکا هر سال 1000 مورد از آسیب های طناب نخاعی به دلیل شیرجه های فوق الذکر اتفاق می افتد.
6- مراقب خیابان باشید
همیشه نمی شود کلاه ایمنی روی سرتان باشد و حاضر و آماده باشید اما همیشه ممکن است تصادف اتفاق بیفتد، حتی وقتی دارید خیلی ساده و راحت از خیابان عبور می کنید.
7- نیفتید
سقوط از ارتفاع یکی از علل شایع ضربات مغزی است. کسانی که بنا به ضرورت های شغلی مجبورند در ارتفاعی بالا و تحت شرایط خطرناک کار کنند، مثل نقاشانی که روی دیوارهای مرتفع در خیابانها نقاشی می کشند یا کارگرانی که در ارتفاعات بیلبورد نصب می کنند و . ، همیشه باید ملاحظات لازم برای پیشگیری از ضربات مغزی را در نظر بگیرند. یکی از این ملاحظات می تواند تشک ها یا سطوح نرمی باشد که در زیر محل استقرار این اشخاص و بر روی سطح زمین، پهن می شود.
8- خوراک مغزتان را بشناسید
مغز مثل ماشین است. همان طور که ماشین برای درست کار کردنش به سوختی مانند بنزین احتیاج دارد، مغز هم برای فعالیتش سوخت می خواهد: گلوکز یا همان قند ساده. انرژی مغز با گلوکز تامین می شود. این ماده را می توانید با خوردن کربوهیدرات ها (مواد نشاسته ای) و سایر موادی که قابلیت تبدیل شدن به گلوکز را دارند تامین کنید.
9- مراقب مواد شیمیایی باشید
برخی مواد شیمیایی نظیر بعضی حشره کشها و شوینده ها واجد سمومی هستند که بر سیستم عصبی اثر منفی می گذارد. بهتر است با شناسایی کامل و دقیق این مواد، از آن ها حتی المقدور دوری کنید.

تهیه: دکتر محمود کیاسالار