سرطان دومین علت مرگ ومیر در کشورهای توسعه یافته است و در کشور ما، سومین عامل مرگ و میر، پس از حوادث و بیماری های قلبی-عروقی به شمار می رود. در سال 2008 ، موارد جدید سرطان در دنیا، 12.7 میلیون و مرگ مرتبط با سرطان 7.6 میلیون نفر گزارش شده است. میزان بروز سرطان در مردان و زنان ایرانی به ترتیب 134 و 128 در هر صد هزار نفر جمعیت است. اگرچه بخشی از این افزایش شیوع ناشی از افزایش امید به زندگی همراه با کاهش موالید که منجر به مسن تر شدن جامعه ایرانی شده است، می باشد؛ بخش قابل توجهی به دلیل تغییرات شیوه زندگی به ویژه الگوهای غذایی نادرست و کاهش فعالیت بدنی است.

 

با توجه به مطالب ذکر شده، برنامه ریزی برای مهار سرطان یکی از اصلیترین راه های ارتقای سالمت و کیفیت زندگی در کشور ماست. از آنجایی که پیشگیری همیش..ه خط اصلی و مؤثرترین راه مبارزه با بیماری است، پیشگیری از سرطان باید یکی از مهمترین هدفهای برنامه ریزی سیاستگذران سلالمت باشد و همچنین هر فرد نیز برای ارتقای سالمت خود و خانواده اش باید به این مسأله توجه کند.

 

سرطان بیماری است که در اثر تغییر ژن ها ایجاد می شود، اما بیش از وراثت عواملی مثل تنباکو (شامل سیگار و قلیان و ...)، عوامل عفونی، تشعشعات، مواد شیمیایی بر بروز آن مؤثرند. مصرف تنباکو، الکل، تغذیه نامناسب و فعالیت بدنی کم، از مهم ترین عوامل ایجاد سرطان هستند که اصلاح آن ها به راحتی امکان پذیر است.

 

مواد مغذی مختلفی در فرآیند طبیعی رشد سلول و همچنین کنترل رشد دخالت دارند و کمبود آن ها در ایجاد سرطان مؤثر شناخته شده است. از جمله ترکیبات غذایی که در پیشگیری از سرطان مطالعه شده اند میتوان به فیتوکمیکال ها، ویتامین C، ویتامین E، سلنیوم، رتینول، روی، ریبوفلاوین و مولیبدنیوم اشاره کرد.

 

امروزه، ویتامینها، مواد معدنی و دیگر ترکیبات فعال غذایی به شکل مکمل در داروخانه به صورت فروش آزاد و بدون نیاز به نسخه در دسترس همه هستند. این مواد به شکل قرص، پودر، شربت، کپسول و ... به فروش می رسند. شرکت های تولید کننده این مکملها عموماًً ادعاهایی را بر روی برچسبهای این مکملها منتشر می کنند که می توان در دو گروه کلی آن ها را دسته بندی کرد. اول ادعاهایی در مورد ترکیبات موجود در این مکمل هاست که شامل نوع مواد موجود در آن ها و نیز میزان هر ماده مغذی در مکمل می باشد. متأسفانه در بسیاری از کشورها محتوای مکملها توسط مؤسسات دولتی مثل وزارت بهداشت، مورد آنالیز قرار نمی گیرند و مشخص نیست که این مکمل ها واقعاً شامل مواد ادعا شده و در دوزهای موردنظر هست  یا نه.

 

ادعای دوم درمورد فواید بهداشتی مصرف مکمل هاست. به عنوان مثال بر برچسب بسیاری از مکمل های حاوی سلنیوم ادعا شده که این مکمل ضد سرطان است در حالی که این اثر هنوز به طور کامل به اثبات نرسیده است.

 

یکی از فرضیه های مطرح در ایجاد بسیاری از بیماری های مزمن ازجمله سرطان ایجاد استرس اکسیداتیو است. استرس اکسیداتیو از عدم تعادل بین مواد اکسیدان و آنتی اکسیدان ها ایجاد می شود. مواد اکسیدان که موجب اکسیده شدن ترکیبات موجود در سلول های بدن می شوند می توانند در عملکرد طبیعی سلول ها از جمله کنترل رشد و نسخه برداری درست از ژن ها اختلال ایجاد کنند. مواد آنتی اکسیدانی موجب خنثی شدن اثر اکسیدان ها می شوند. این مواد می توانند منشأ درون زا داشته باشند مثل اوره یا از طریق محیط، مثل غذاهای مصرفی دریافت شوند. بر این اساس فرضیه استفاده از آنتی اکسیدان های غذایی مثل کاروتن ها، ویتامین C، ویتامین E، سلنیوم و.. برای پیشگیری از بیماری های مزمن ازجمله سرطان مطرح شد.

 

از جمله آنتی اکسیدانهای غذایی که امروزه توجه زیادی را به خود جلب کرده است، فیتوکمیکالها هستند. این مواد از ترکیبات غذاهای گیاهی هستند که اثرات خاصی را در بدن ایجاد می کنند. بسیاری از فیتوکمیکال ها اثرات آنتی اکسیدانی، ضدسرطانی، ضد التهابی و ضد میکروبی و اثر تقویت سیستم ایمنی را در آزمایشگاه نشان داده اند، اما اثرات آن ها در بدن انسان هنوز به طور کامل مشخص نشده است. فیتوکمیکال ها شامل مواد متفاوتی هستند و شامل فلاونوییدها، ایزوفلاون ها (فیتواستروژن)، گلوکوزینولات ها، ترپن ها، ارگانوسولفورها، ساپونین ها، کاپاسینوئیدها و فیتواسترول ها هستند. امروزه مکمل اکثر این فیتوکمیکال ها در داروخانه ها موجود است، اما بسیاری از سبزی ها، میوه ها، حبوبات، ادویه ها و دم کرده های گیاهی غنی از فیتوکمیکال ها هستند.

 

 بسیاری از مطالعات انجام شده درمورد اثر آنتی اکسیدان ها در پیشگیری از سرطان، در محیط کشت سلولی و یا در حیوانات آزمایشگاهی انجام شده اند و نتیجه آن ها قبل از انجام کارآزمایی بالینی بر روی انسانها قابل تعمیم به جامعه انسانی نیست. به عنوان مثال، مطالعه روی حیوانات نشان داد که مکمل فولات خطر سرطان روده را کاهش می دهد، اما در انسان ها کاهش خطری مشاهده نشد و حتی مصرف در مقادیر بالا خطر را افزایش داد.

 

از جمله مواد مغذی دیگری که در پیشگیری از سرطان مورد توجه قرار گرفته سلنیوم است. این ماده یک آنتی اکسیدان به شمار می رود که در بسیاری از آنزیم های آنتی اکسیدانی به ویژه گلوتاتیون پراکسیداز موجود است. این ماده مغذی در میزان کمی برای بدن ضروری است و در جلوگیری از اکسید شدن لیپیدها، لیپوپروتئین ها و DNA نقش دارد. این ماده موجب بازسازی ویتامین C به شکل فعال آنتی اکسیدانی می شود. نکته قابل توجه فاصله کم مقادیر مورد نیاز با حد ایمن مصرف است بنابراین مصرف آن در مقادیر اندک ضروری و مفید است اما با فاصله کمی از این مقدار به مقادیر خطرناک می رسیم. مخمر و غذاهای گیاهی که در خاک غنی از سلنیوم پرورش یافته اند از
منابع غنی سلنیوم هستند.

 

دیگر منابع غذایی شامل ماهی، صدف، گوشت قرمز، غلالت، تخم مرغ، مرغ و سیر هستند. میزان سلنیوم غذاهای گیاهی بستگی به میزان سلنیوم خاک منطقه و میزان سلنیوم غذاهای حیوانی بستگی به سلنیوم غذای حیوان دارد. بنابراین مکمل یاری سلنیوم در مرغ محتوای سلنیوم گوشت و تخم مرغ را افزایش می دهد. مقدار مورد نیاز روزانه آن 45 میلیگرم است و بهتر  است مکمل ها حاوی مقادیر بالاتر از آن نباشند.

 

ویتامین E یک مکمل محلول در چربی است که در بخش چربی سلول ها مثل غشای سلولی نقش آتنی اکسیدانی دارد. این ویتامین مثل یک تله مواد سرطان زای تولید شده در بدن را به دام می اندازد و بی اثر می کند. آجیل ها، دانه های روغنی، روغ نهای گیاهی و جوانه ها منبع ویتامین E به شمار می روند. مقدار موردنیاز این ویتامین 12 میلی گرم در روز بوده و حداکثر مقدار مجاز مصرف آن 22.4 گرم است. اگرچه این ویتامین برای دفاع آنتی اکسیدانی بدن ضروری است اما مکمل یاری آن موجب کاهش خطر سرطان نمی شود.

 

مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین A و بتاکاروتن موجب کاهش خطر سرطان ریه می شود اما مکمل یاری با آن ها در جامعه سالم تغییری ایجاد نمی کند. مهمتر اینکه در افراد سیگاری یا افراد مواجه با آزبست مکمل یاری باعث افزایش خطر می شود. بتاکاروتن در مقادیر و فرمی که در غذاهای طبیعی وجود دارد بر کاهش خطر سرطان مؤثر است و به ویژه ترکیب این ماده در کنار سایر مواد مفید و مؤثری که در غذاها وجود دارد، مفید است. سبزیجات و میوه جات سبز، زرد و نارنجی منبع غنی بتاکاروتن به شمار می روند. مکمل یاری با بتاکاروتن ممکن است خطر سرطان پروستات
را افزایش دهد.

ویتامین D از ویتامین های محلول در چربی است که مانند یک هورمون عمل کرده و متابولیسم استخوان و نیز بیان ژنها را تنظیم می کند. ویتامین D در مقابل نور آفتاب در پوست ساخته می شود. غذاها معمولاًًً منابع فقیری از این ویتامین هستند. البته مقدار این ویتامین در ماهی های چرب مثل سالمون و ساردین زیاد است و در زرده تخم مرغ، کره وخامه و جگر موجود است. همچنین با غنی سازی به شیر و برخی غذاهای دیگر اضافه می شود. برخی مطالعات حاکی از اثر مکمل یاری توأم ویتامین D و کلسیم در کاهش سرطان کولورکتال هستند.

 

همانطور که قبلا اشاره شد، مواد مغذی به شکل و مقداری که در غذاها وجود دارند در کاهش خطر سرطان مؤثرند. غذا بهترین منبع ویتامین و مواد معدنی است که حضور آن ها در کنار یکدیگر اثر فزاینده ای بر کاهش خطر سرطان دارند. اگر چه اثر مکمل یاری با برخی مواد مغذی در گروه های خاص همراه با کاهش خطر سرطان بوده است، اما مکمل یاری بعضی از مواد مغذی به ویژه در دوزهای بالا ممکن است خطر سرطان را در برخی افراد افزایش دهد. به عنوان مثال، مکمل یاری (استفاده از آن به شکل قرص یا شربت) بتاکاروتن در سیگاری ها موجب افزایش خطر سرطان ریه می شود. مکمل آهن در افرادی که آهن کافی در بدن دارند خطرناک است. درصد اشباع ترانسفرین شاخص میزان آهن در خون به شمار می رود و میزان اشباع بالاتر از 60 درصد، خطر سرطان را افزایش می دهد. بر این اساس، مکمل یاری بی رویه آهن سرطان زاست. بنابراین مکمل یاری یک شمشیر دو لبه است که باید به دقت، در گروه های مناسب و با دوز مناسب تجویز شود.

 

میزان مواد مغذی در سطحی که در غذاها یافت می شوند به عنوان دوز فیزیولوژیک نامیده می شوند و مقادیر بالاتر از حدی که در غذاها یافت می شوند به عنوان دوزهای فارمولوژیک نامیده می شود. مقادیر بسیار بالا مگادوز نامیده می شود. اثر مکمل یاری با دوزهای فیزیولویک و فارماکولوژیک بسیار متفاوت است و مصرف دوزهای فارمولوژیک در حقیقت نوعی  دارو درمانی است که شامل عوارض جانبی سمی هم می شود.

 

بسیاری از مردم و حتی متخصصین بهداشت گمان می کنند که مصرف مکمل های ویتامین های محلول در آب شامل ویتامین های گروه B و ویتامین C بی خطرند. این اشتباه، ناشی از این تصور عمومی است که مازاد ویتامین های محلول درآب از طریق ادرار دفع می شود. اما مواردی از مسمومیت با مصرف دوز بالای ویتامین های محلول در آب هم مشاهده شده و  مصرف آن ها نیز باید در مقادیر توصیه شده باشد. البته واضح است که خطر مصرف بی رویه ویتامین های محلول در چربی و موادمعدنی مضرات بیشتری دارد.

 

اثر مکمل یاری در مطالعات عموماً در گروه های کوچک و با شرایط خاص مورد ارزیابی قرار گرفته است و مدت مصرف مکمل ها هم محدود بوده است. توصیه به مصرف مکمل ها در سطح جامعه و به مدت طولانی ممکن است خطرات پیش بینی نشده ای را در بر داشته باشد. در سطح جامعه و در افراد سالم، دریافت کافی مواد مغذی به بهترین نحو می تواند توسط رژیم غذایی متعادل تأمین شود و انجمن سرطان آمریکا مکمل یاری را فقط در افراد زیر توصیه می کند:
الف. مکمل یاری ویتامین B12 در افراد بالای 50 سال.
ب. مکمل یاری اسید فولیک برای زنان در سنین باروری
ج. مکمل یاری ویتامین D در افرادی که به میزان کافی در معرض نور خورشید نیستند، سالمندان و افراد با پوست تیره.

 

براساس شرایط کشور ما، مکمل یاری های زیر نیز
توسط وزارت بهداشت تأیید شده اند:
الف. مکمل یاری ویتامین A و D از 15 روزگی در نوزادان
ب. مکمل یاری آهن با شروع غذای کمکی در کودکان

 

به طور کلی انجمن سرطان آمریکا مخالف تجویز خود سرانه مکمل هاست و توصیه باید برای گروه های خاص و زیر نظر تیم متخصص درمان باشد. در این شرایط نیز، بهترین انتخاب، دریافت یک مولتی ویتامین مینرال متعادل است که حاوی بیش از صد درصد مقادیر مورد نیاز روزانه مواد مغذی نباشد. بدین منظور، در برچسب روی مکمل به دنبال ،% RDA daily value، %EAR،%DRI % یا% AI بگردید »، که همگی باید برای تک تک ترکیبات کمتر از صد باشند. استفاده از مکمل یک ماده مغذی مثلاً آهن یا کلسیم به تنهایی سطح مواد مغذی دیگر را به خطر می اندازد.

 

مسأله دیگری که امروزه برای پیشگیری از بیماریها مطرح شده غنی سازی برخی غذاها با مواد مغذی است. غنی سازی عبارت است از افزودن یک یا چند ریزمغذی ضروری به مواد غذایی در سطوحی بالاتر از آنچه که به طور طبیعی در غذا وجود دارد، به منظور پیشگیری و اصالح کمبود ناشی از یک یا چند ماده ریزمغذی که در کل جامعه و یا گروه های خاصی از جمعیت وجود دارد. غنی سازی با ویتامین A، ید، آهن و اسیدفولیک از غنی سازیهای شایع در جهان هستند. غنی سازی آرد و در نتیجه نان و فرآورده های قنادی توسط آهن، کلسیم و ویتامین های گروه B به ویژه فولات؛ غنی سازی مارگارین و کره با ویتامین A و ویتامین D، و غنی سازی نمک طعام باید از رایجترین روشها هستند.

 

غنی سازی ممکن است با مواد مغذی که در حین فرآوری از غذا حذف شده انجام شود که اغلب غنی سازیهای انجام شده روی آرد سفید از این دسته اند. جامعه هدف غنی سازی ممکن است کل جامعه باشد مثل غنی سازی آرد یا نمک، و یا گروه خاصی مد نظر باشد مثل غنی سازی غلات صبحانه که بیشتر مورد مصرف کودکان است و یا غنی سازی تغذیه رایگان مدارس.

 

غنی سازی موجب کاهش بروز بسیاری از بیماریها در برخی جوامع شده از جمله کاهش نقص جنین با غنی سازی آرد با اسیدفولیک و کاهش گواتر با غنی سازی نمک با ید. اما غنی سازی مواد غذایی باید با احتیاط بیشتری صورت گیرد. به ویژه دقت شود که با مصرف معمول ماده غذایی غنی سازی شده در جامعه هدف دریافت در حد مقادیر مجاز افزایش یابد. به طور کلی می توان گفت که مکمل یاری و غنی سازی از استراتژی های مهم کاهش خطر بیماری ها و ارتقای کیفیت زندگی در جوامع به شمار می رود اما در استفاده از مکمل ها باید دقت کافی شود و استفاده خودسرانه از آن ها مخاطرات بسیاری را به همراه دارد.

 

درصورت تمایل به مصرف مکمل ها با متخصصین بهداشتی مشورت کنید و از انواعی که شامل همه مواد مغذی در مقادیر مجاز هستند استفاده کنید.

 

DRI: Dietary Recommended Intake
AI: Adequate Intake

 

فاطمه تورنگ
کارشناس ارشد علوم تغذیه